سامانه اطلاعات جامع فعالیت‌های
اقتصادی
خصوصیات گیاهشناسی:
ارس یا سرو کوهی یک درخت کوتاه تا متوسط قد می باشد که به طور خودرو و وحشی در بعضی از بخش های اروپا و آمریکای شمالی و آسیا می روید.
اُرس درختچه ای است با برگ های سوزنی شکل که این برگ ها در دستجات ۳ یا ۴ تایی قرار گرفته اند. این گیاه دوپا بوده. گل های نر بر روی یک پایه و گل های ماده بر روی پایه دیگر ظاهر می شوند. مخروط ماده آن که می توان آن را میوه تلقی کرد به رنگ آبی متمایل به سیاه می باشد.
ترکیبات شیمیایی:
در میوه‌های سرو کوهی به مقدار جزئی پیرو اکسالیک اسید و چند اسید دیگر و کمی قند و در حدود ۰٫۸–۱٫۲ درصد اسانس یافت میشود.
گونه های مختلف و خواص آن ها:
گونه‌های این جنس قادرند سرمای شدید و خشکی هوا را به خوبی تحمل نمایند.بعلت استحکام و دوام قابل توجه خود در صنایع مختلفی کاربرد دارد.
اما مهمترین ویژگی این گونه ها به لحاظ مصارف صنعتی و دارویی اسیدهای چرب و آمینواسیدهای ضروری است که در اکثر اندامهای هوایی این گیاهان موجود می باشد.
- گونه زیبا (J.excelsa: دارای روغن effential oill می باشد که قابل استفاده در صنایع آرایشی مثل عطر و در پزشکی در تولید روغن و پماد کاربرد دارد و میوه این گیاه در تولید انواع خوش بو کننده ها و طعم دهنده های غذا و شیرینی استفاده می شود.
- گونه پیرو (communis J): ساقه آن واجد نوعی روغن سفید می باشد که واجد قند است به همراه روغنهای ضروری که در صنایع دارو سازی و تولید اقسام نوشابه ها از آن استفاده می گردد. جوشانده میوه این درخت در استفاده موضعی دارویی بسیار مفید برای جمله روماتیسم، نقرس، درد کمر و بطور کلی برای بیماریهای دوره نقاهت مفید می باشد.
- گونه مای مرز (J.sabina): ساقه های کوچک گیاه دارای ۲ تا۵ وگاهی ۱۷ درصد روغن سابینوز هستند؛مه برای درمان برخی بیماریهای زنان با اثرات قوی استفاده میشود. میوه این گیاه نیز مدر ، تحریک کننده و دارای ۵/۱ درصد روغن ضروریست که خاصیت تقویتی دارد.
- گونه J.oxycadus: از چوب درخت نوعی روغن به نام روغن کاد استخراج می شود؛ روغن کاد نوعی قطران مایع است که کاربرد های متعددی در پزشکی و افزودنی های غذایی دارد.
- گونه ویرجینیانا (J.virginiana): ماده بسیار مهمی به نام پودوفیلوتوکسین (Podophyllotoxine) به فرمول C۲۲H۲۲O۸ وجود دارد که بصورت بلورهای سوزنی شکل با نقطه ذوب ۱۱۴- ۱۱۸ و محلول در حلال های الکلی می باشد این ماده حیاتی اثر تحریک کننده بر روی پوست داشته میزان مصرف کشنده آن روی موش ۹۰ میلی گرم به ازای هرکیلوگرم وزن حیوان است؛ که در این شرایط ۵۰ درصد جانوران تحت آزمایش به مرحله مرگ می رسند. اما اثر القایی سلولهای پایه جنینی و یا به عبارت ساده تر شکل گیری سلول های نوساخته که در درمان تومرها و بافتهای سرطانی کاربرد غیر قابل انکار دارند شاهکار این ماده حیاتیست که در گونه J.virginiana یافت می شود.
- گونه J. polycarpus: برگها واجد مواد معطر و اسید های چرب بسیار مهمی می باشند
که در صورت استخراج از آن می تواند به عنوان ضد حساسیت استفاده شود. مردم محلی از میوه درخت این گیاه برای رفع اختلالات گوارشی، مسمومیت و دل درد در کودکان استفاده می نمایند.
دیگر خواص دارویی:
- به عنوان مدر : عرق گرفته شده از چوب و یا عصاره میوه این گیاه اثر پیشاب آور داشته از این رو در درمان خیز عمومی بدن و یا ناراحتی های کلیوی تجویز می گردد.
- التیام زخم ها : استعمال عصاره چوب یا میوه گیاه به شکل خارجی در موضع باعث التیام زخم های دیر علاج می گردد.
- درمان رماتیسم : جویدن میوه های گیاه و یا مصرف عرق گرفته شده از چوب آن در درمان رماتیسم مؤثر است.
- همچنین از گیاه ارس برای درمان مشکلات گوارشی شامل درد دل، گاز معده (نفخ شکم)، سوزش معده، التهاب و کاهش اشتها به علاوه، درمان عفونت دستگاه گوارش و کرم های گوارشی استفاده می کنند. این گیاه برای درمان عفونت ادراری و سنگ کلیه و مثانه نیز استفاده می شود.
- کاربردهای دیگر این گیاه عبارت است از درمان مارگزیدگی، دیابت و سرطان.
نقاط رشد و پراکنش:
این گیاه در مناطق کوهستانی و بیشتر در ارتفاعات بیش از ۲۵۰۰ متر می‌روید. این سرده که بومی ایران نیز است در دامنه جنوبی رشته کوه‌های البرز، از آذربایجان تا خراسان و به ویژه در شرق کشور (مناطق ارس سیستان و تخت مایان) و در ارتفاعات به طور گسترده یافت میشود.
در سرتاسر نیمکرهٔ شمالی از شمالگان تا جنگلهای بارانی آفریقا و از آمریکای شمالی و مرکزی تا خاورمیانه و شمال هیمالیا در ارتفاعات گوناگون رویش دارد.
منابع:
سایت دکتر ساینا (www.drsaina.com)
سایت نسخه (www.noskhe.com)
سایت ویکی پدیا (https://fa.wikipedia.org)
اَرغَوان نام یک گونه درخت از سرده ارغوان است.بلندی آن ارتفاع آن به ۴ تا ۵ متر و گاهی به ۱۲ متر هم می‌رسد، اما بیشتر به صورت درختچه‌است. ارغوان گیاه بومی سرزمین‌های جنوبی اروپا و جنوب غربی آسیا است. چوب این درخت قهوه‌ای مایل به قرمز است و سنگین می‌باشد. برگهای ارغوان به شکل قلب، بدون کرک و دارای کناره‌های صاف است. گلهای این درخت در اوایل بهار، در گروه های۳ تا۶ تایی، روی شاخه‌ها و حتی روی ساقه اصلی، پیش از رشد برگها پدید می‌آیند و چون عده آنها بسیار زیاد است، منظره زیبایی به درخت می‌دهد. مزه گل ارغوان ترش و نسبتاً مطبوع است. از این رو در بعضی از کشورها گل ارغوان را همراه سالاد می‌خورند یا در بعضی از غذاها می‌ریزند.
ارغوان در خاکهای آهکی پرقوت بهتر رشد می‌کند و در برابر خشکی مقاوم است و به تابش مستقیم نور خورشید نیاز دارد. برای زیادکردن این درخت، بذر آن را فروردین در هوای آزاد می‌کارند. این درخت را از راه پیوند و قلمه‌زدن نیز زیاد می‌کنند. این درخت هر جا که آب کم و خاک نامطلوب است سبز میشود.
این درخت را به عنوان گیاه زینتی می‌کارند.
زمان گلدهی آن اواسط زمستان است. ولایت پروان در کشور افغانستان نیز برای رشد ارغوان بسیار مناسب است به‌گونه‌ای که در اردیبهشت ماه هر سال دشت‌های این ولایت به گلهای زیبای ارغوان آذین شده و نمای زیبایی را به منطقه می‌دهد.
شرایط مناسب برای کاشت ارغوان:
ارغوان، مناسبِ باغچه‌های بزرگ یا حاشیه کنار پیاده‌روهاست. این درخت به نورِ فراوانِ آفتاب احتیاج دارد. آن را در محل‌های کم‌نور نباید کاشت. از سویی دیگر به سرما حساس است و مناسب مناطق سردسیر نیست. در عوض در مناطق مرکزی کشور و در حاشیه کویر به آسانی می‌روید. راز سلامتی این گیاه در قابل نفوذ بودنِ خاک است، هر قدر خاک زهکش بهتری داشته باشد ارغوان سالم‌تر می‌ماند. اگر در کنار دیوار غرس شود ممکن است ریشه‌های عمیقش به استحکام دیوارها آسیب برساند.
موقعی که درخت هنوز بدون گل و برگ یا به اصطلاح در خواب زمستانه به سر می‌برد؛ زمان مناسبی برای انتقال به باغچه است. حجم گودال باید مناسب با حجم ریشه باشد. قبل از انتقال نهال، هرس ریشه‌های پوسیده ضروری است.
اندامهای مورد استفاده:
در طب سنتی از گل، پوست، ریشه و برگهای آن برای درمان بیماری‌ها استفاده میشود.
خواص دارویی و درمانی:
- درمان بیماریهای مثانه
- افزایش رشد مو، ابرو، مژه: برای جلوگیری از ریزش ابروها، استفاده از خاکستر ریشه ارغوان مخلوط با روغن کنجد مفید است. جالب است بدانید در گذشته از گرد خاکستر ریشه این درخت به عنوان مداد ابرو استفاده می‌شده است و مژه‌ها را بلند و خوش حالت می‌کند.
- مصرف گلهای تازه گیاه ارغوان باعث باز شدن صدا میشود، اخلاط سینه را از بین می‌برد و تنفس را راحت‌تر می‌کند.
- درمان ناراحتیهای تنفسی مانند آسم، تنگی نفس و برونشیت
- پوست و چوب درخت ارغوان در درمان آبسه و ناراحتیهای سر مفید است.
- دم کرده پوست ریشه و گل ارغوان استفراغ‌آور است و به پاکسازی معده کمک می‌کند و باعث درمان سردی معده میشود.
- استعمال موضعی ضماد سوخته گل ارغوان باعث بند آمدن خونریزی میشود.
- برگهای جوان گیاه ارغوان خوراکی است و دم کرده آن برای دفع اخلاط موجود در بدن مفید است.
نقاط رشد و پراکنش:
در ایران در خراسان رضوی، ایلام، شاهرود، کرمان، مازندران، گیلان، همدان، لرستان و فارس و در پاوه استان کرمانشاه (روستای داریان) به صورت خودرو می‌روید. در شهرهای شمالی استان خوزستان مانند دزفول، شوشتر، مسجدسلیمان و هفت تپه نیز این گیاه به وفور یافت میشود.
منابع:
سایت ویکی پدیا (https://fa.wikipedia.org)
سایت ویستا (https://vista.ir)
خصوصیات گیاهشناسی:
درختچه کوچکی است خزنده به ارتفاع ۲۰ سانتیمتر با شاخه های متقابل یا پیرامونی . شاخه های جوان آن خمیده ، موجدار ، مخطط و کم و بیش زبر به قطر یک میلیمتر و به رنگ سبز کبود و ساقه های چند ساله آن به رنگ خاکستری تیره و طول گره های آن ۳ سانتیمتر است . برگهایش مثلثی شکل ، با نیام قهوه ای روشن و بطول ۲ سانتیمتر می رسد .
گل آذین نر آن منفرد ، شبه تخم مرغی ، کم و بیش پایک دار و گل آذین ماده آن نیز شبه تخم مرغی منفرد یا مجتمع با پایک کوتاه ، برگها تخم مرغی با حاشیه غشائی میوه های سته سرخ رنگ آنرا احاطه نموده است . دانه آن قهوه ای تیره است .
نیازهای اکولوژیکی:
این گیاه در مناطقی که آفتاب کامل باشد رشد خوبی دارد. در خاکهای سبک شنی و متوسط لومی رشد می کند و در خاک رسی سنگین نمی تواند رشد کند. به اسیدیته خاک حساس نیست ولی در خاک اسیدی قوی و قلیایی قوی رشد خوبی ندارد. این گیاه به خاکی با زهکشی خوب نیاز دارد و میزان رطوبت برای این گیاه از اهمیت زیادی برخوردار نیست. اما به خاک شور مقاوم نیست.
خواص دارویی و درمانی:
- تب بر
- تنگ کننده عروق
- ضد آسم
- ضد اسپاسم، شل کننده عضلانی
- ضد سرفه
- ضد ویروس
- متفرقه
- محرک تعریق
- محرک و آرام کننده اعصاب
- مدر، ادرارآور
- مقوی، تونیک
نقاط رشد و پراکنش:
در جهان : ایران ،اروپا ، ترکیه ، قفقاز ، آسیا میانه ، سیبری ، سوریه
در ایران : گیلان ، آذربایجان، این گونه در بی بی سکینه شاهدشت و ایشلق میانه و منجیل و یزد نیز دیده می شود .
منابع:
کانل تلگرامی جنگلانه (https://telegram.me/s/jangalaneh)
سایت شبکه گیاهی ایران (www.netplant.ir)
نامهای دیگر ازگیل: در زبان گیلکی به آن کونوس, کُنوس می‌گویند، و در زبان مازندرانی به آن کِنِس و کندس می‌گویند.
خصوصیات گیاهشناسی:
ازگیل نام درخت و میوه‌ای است از خانواده گلسرخیان از سرده ازگیل، هم خانواده با سیب، گلابی، به، زالزالک و گلابی وحشی.
میوه ازگیل بسیار سخت و اسیدی است و تا زمانی که خوب رسیده نشود قابل خوردن نیست. گوشت ازگیل پس از رسیدن از رنگ سفید به قهوه‌ای تغییر می‌یابد و کاملاً نرم و شیرین میشود و مردم به آن خرمای گیلان نیز می‌گویند.
ازگیل در مکانی سایه روشن در جنگلهای آفتاب‌گیر رشد می‌کند و خاک مرطوب، سبک و شنی با خاک برگ یا خاک سنگین رسی و به خوبی زهکشی شده برای کشت آن مناسب است.
مواد مؤثره:
ازگیل سرشار از ویتامین‌های «ب» و «ث» است.
ترکیبات شیمیایی:
ازگیل شامل آب، قند، ٬اسیدهای آلی (اسید مالیک -اسید سیتریک - اسید تارتاریک)، تانن، لعاب، اسید بوریک است.
هستهٔ ازگیل به علت داشتن اسید سیانیدریک (Acid cianhidric)، عنصری سمی است و باید از خوردن آن اجتناب کرد.
خواص دارویی و درمانی:
-خواص دارویی ازگیل نیز از روزگاران بسیار دور مورد توجه بوده. بقراط ازگیل را برای مبتلایان به ترشی معده و مدفوع سوزان و عوارض تب نافع می‌پنداشت.
- ازگیل برای فشار خون و چربی خون و قند خون مفید است.
- درمان آبسه دهان و گلو با جوشانده برگ ازگیل
-درمان آنژین با جوشانده برگ آن
-درمان برفک با برگ آن
-منظم کردن قاعدگی
-درمان سالک با جوشانده برگ
-درمان اسهال بچه‌ها با جوشانده برگ
-منظم‌کننده کار روده‌ها
-جوشاندهٔ برگ ازگیل ورم گلو و ناراحتیهای حلق را از میان می‌برد.
- همچنین به‌طور سنتی در گیلان و قزوین از «آب کونوس» برای درمان دهان درد استفاده می‌شده‌است.
- در درمان اسهال ساده، خونریزی داخلی ، ورم روده، زخم دهان ، تورم مخاط گلو با غرغره (پزشکی) کردن آب برگ درخت ازگیل سودمند است.
فرآورده ها:
ازگیل را به صورت خام به عنوان میوه‌ای لذیذ، مطبوع و تقویت‌کننده مصرف می‌کنند. از ازگیل جهت تهیه شربت و کنسرو ازگیل نیز استفاده میشود.
نقاط رشد و پراکنش:
در حال حاضر ازگیل در همهٔ جنگلهای شمال ایران از ارسباران تا چناران (بجنورد) و در همهٔ بلندی‌های کرانه‌های دریا در دامنه جنوبی البرز و مناطق استپی می‌روید.
منابع:
سایت ویکی پدیا (https://fa.wikipedia.org/)
مشخصات گیاه شناسی:
گیاهی چند ساله و علفی که به خانواده شب بو تعلق دارد که ساقه هوایی آن به ۲۰ تا ۶۰ سانتی متر می رسد ، برگ های قاعده ای واژ تخم مرغی و قاشقی و برگ های ساقه ای مستطیلی تا سر نیزه ای و ساقه آغوش هستند. گلهای آن سفید رنگ و میوه آن خورجینک تخم مرغی پهن یا قلبی شکل و نا شکوفا می باشد. دانه ها و برگ های این گیاه در طب گیاهی استفاده می شوند. می تونید برگ هایش رو بجوشانید و به عنوان نرم کننده سینه استفاده کنید. این را هم بدانید که طعم تند و زننده ای دارد.
مواد مؤثره:
در ازمک مانند سایر گیاهان خانواده شب بو اسانس سولفوره مشخص شده است علاوه بر این در تجزیه گیاه میروزین نیز گزارش شده است.
خواص دارویی و کاربرد:
از دانه و برگ گیاه در طب گیاهی استفاده می شود. جوشانده دانه و برگ گیاه طعم تندی دارد و نرم کننده سینه می باشد.
- این گیاه اشتهاآور، تصفیه کننده خون، پاک کننده سینه از خلط و از بین برنده لکه های پوست صورت است و در درمان سریع زخمهای سطحی و درمان جای نیش حشرات مفید است.
- جوشانده ریشه گیاه در درمان برخی بیماریهای پوستی و ناتوانی سیستم ادراری کاربرد دارد.
- برگ گیاه ازمک حاوی مقدار زیادی ویتامین C بوده و دارای خاصیت ضد باکتری است.
- عصاره حاصل از برگهای گیاه ازمک در درمان ناراحتی های سیستم تنفسی مانند سرفه های سخت و دردناک کاربرد دارد و خاصیت ضد انگلی دارد.
نقاط رشد و پراکنش:
ازمک در ایران از جمله در بلندی‌های بالای ۲۵۰۰ متر در استان کهگیلویه و بویراحمد می‌روید. فقط آب و هوای شرق و شمال شرق است که سازگاری زیادی با این گیاه ندارد ( با این حال در اطراف تربت حیدریه هم دیده می شود.)
منابع:
سایت نازبو (www.nazboo.com)
خصوصیات گیاهشناسی:
ازملک گیاهی از تیره سوسن سانان است. این گیاه به شکل درختچه، تک لپه ای، چند ساله، پیچنده و با ساقه های خاردار که ارتفاع آن به ۱ تا ۲ متر می رسد.
در ایران دو گونه از این گیاه موجود است با نام های علمی ۱.Smilax excels ۲. Smilax aspera.
هر دو گونه آن در شمال ایران وجود دارد. اغلب آنها علفی پیازدار یا بنه دار هستند و گونه ای دیگر که پیچنده و خاردار است که نام عمومی این گونه ازملک است. این درختچه دو پایه، خزان دار و ساقه های آن دارای تیغ به سمت پایین است و در بالا رفتن گیاه به آن کمک می کند.
پیچیدن ازملک به دور تنه، ساقه و شاخه درختان جوان ممکن است باعث ضعیف شدن یا از بین رفتن گیاه مورد استفاده شود و بر روی ساقه آن ریشه های هوایی دیده می شود. اغلب، جنگلهای مخروبه را اشغال می کند و از درختان بالا می رود.
برگهای آن چرم مانند، سبزرنگ و از نظر ظاهری گاهی به شکل قلب، که به طور متناوب روی ساقه قرار دارند. دارای رگبرگهای موازی که گاهی توسط چند انشعاب به یکدیگر متصل می شوند. رنگ برگها در زمستان قرمزرنگ میشود.
گلهای آن معطر، سبز رنگ متمایل به زرد، ریز و خوشه ای که پس از باز شدن گل آذین و چتری است و در اواخر بهار ظاهر میشوند. گل های ماده تبدیل به میوه میشوند. میوه های آن گرد، کوچک به رنگ قرمز و براق است.
قسمتهای مورد استفاده:
برگ، میوه و ریشه ی این گیاه مورد استفاده است.
تمامی قسمت های گیاه ازملک مانند جوانه، میوه و ریشه دارای طعم تند و سوزاننده است و عموما پیشاب آور و مسهل است. از برگهای جوان آن به عنوان سبزی خوراکی استفاده می شود و می توان آن را نوعی جایگزین مارچوبه دانست.
خواص درمانی و دارویی:
طبیعت گیاه از ملک خیلی گرم و خشک و ریشه تازه آن گرم و تر است.
- ریشه این گیاه درمان کننده آنفلوانزا، بی اشتهایی، نقرس، بیماریهای تنفسی و مقاربتی، دندان درد، تنگی نفس، سرفهی مزمن، تقویت کننده معده و کبد، درمان استقسا و بواسیر، درد مفاصل و سیاتیک، گری، مسهل و قیاور، ضرب خوردگی و خون مردگی استفاده می شود.
- جوشانده قسمتهای مختلف ازملک در سرکه برای درد دندان مفید است.
- جوشانده ریشه ازملک در روغن برای معالجه بالقوه و بی حسی اعضای بدن، تنگی نفس، سرفه مزمن، تقویت معده، کبد، درمان استسقا و بواسیر مفید است.
- خوردن جوشانده ازملک هر روز به مقدار یک مثقال با نبات تا یک هفته برای درد مفاصل مزمن بسیار مفید است.
- ضماد آن با گلاب برای فلج و تسکین درد مفاصل و سیاتیک تجویز می شود.
- ضماد ازملک برای جذام نیز توصیه شده است.
- برای معالجه برص، سیاتیک و گری مفید است.
- ریشه ازملک را پس از شستشو خشک و به عنوان مسهل و قی آور مصرف کنید.
- ضماد غده های ریشه ازملک که در آب جوش له شده باشد، برای درمان ضرب خوردگی و خون مردگی مفید است.
ضماد رنده شده غده های آن که تازه باشد، دردهای رماتیسم و نقرس را تسکین می دهد.
در مصارف داخلی، قسمت های متورم ریشه ازملک را پس از خشک کردن و به صورت پودر در آوردن، به مقدار ۳ تا ۴ گرم می خورند.
عوارض جانبی، موارد احتیاط و منع مصرف:
مصرف قسمتهای مختلف گیاه هنگامی که تازه است، خطرناک است و باید خشک آنها را به کار برد. ریشه ها را پس از شست وشو خشک و به عنوان مسهل و قی آور مصرف کنید. مصرف این گیاه برای زنان باردار خوب نیست؛ زیرا ممکن است باعث سقط جنین شود.
نحوه کاشت و تکثیر:
برای تکثیر گیاه ازملک به سه روش می توان عمل کرد:
۱- کاشت بذر در بهار.
۲- ریشه دار کردن قلمه ی شاخه های نیمه رسیده در تابستان.
٣- خواباندن شاخه هایی که دارای ریشهى هوایی هستند و یا تقسیم بوته هایی که به خوبی استقرار یافته اند. سرمای این گیاه تقریبا به سرما مقاوم است، اما خیلی شدید را تحمل نمی کند. در محل آفتابی تا نیمه آفتابی و خاک با زهکشی مناسب، به خوبی رشد می کند. از نظر خاک حساسیت زیادی ندارد و در خاک معمول باغچه قادر به رشد است.
فرآورده ها و کاربرد:
اجزا قابل استفاده این گیاه به شکل جوشانده، ضماد و پودر مورد استفاده قرار می گیرد.
نقاط رشد و پراکنش:
ازملک بومی جنگل های ایران و قفقاز است. این گونه در تمام جنگل های شمال وجود دارد و جنگل نشینان شمال میوه آن را مخلوط با سقز مصرف می کنند.
منابع:
سایت آیدانا (https://aydana.com/)
خصوصیات گیاهشناسی:
گیاه اسپرس از گیاهان علفی اورآسیایی است و از خانواده بقولات بوده و از قرن‌های پیش در اروپا و آسیا به عنوان علوفه کشت می‌شده و برای غذای دام‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این گیاه اگرچه به عنوان غذای دام شناخته می شود اما خواص دارویی زیادی به همراه دارد.
این گیاه از تیره پروانه واران (Leguminosae) از نوعی تیره باقلائیان بوده، از قبیله Hedysareae، از جنس Onobrychis و دارای مقاومت چند ساله در ایران است.
اسپرس گیاهی چند ساله است. این گیاه بدون تیغ بوده و ریشه‌های عمیقی به قطر یک متر تا پنج سانتیمتر دارد. عمق ریشه این گیاه به چند متر می‌رسد و انشعابات بسیار زیادی دارد. ساقه اسپرس به صورت قائم و تو خالی با ارتفاع یک متر است. برگهای اسپرس به صورت شانه‌ای و دارای ۷ تا ۱۰ جفت برگچه به شکل بیضی می‌روید. گلهای اسپرس به صورت گل آذین خوشه‌ای و قائم به طول۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر است.
روی هر شاخه حداقل ۱۰ گل صورتی یا سرخابی با رگه‌های کمی تیره روییده میشود. هر کدام از این گل آذین‌ها دارای ۵ گلبرگ و شامل ۲ بال، ناو و یک درفش است. در داخل دو گلبرگ ناو اندام نر و ماده وجود دارد. اگر کمی گلبرگ تحت فشار قرار گیرد این گلبرگ‌ها آزاد میشوند. میوه این گیاه به‌صورت غلافی و سطح خارجی آن مشبک و برجسته است.
ترکیبات شیمیایی:
در ترکیب گیاه آهک ، منیزیم و سیلیس گزارش شده است.
خواص گیاه اسپرس برای انسان، دام و طبیعت:
- خواص اسپرس برای انسان به طور اجمالی شامل این موارد می شود: رفع کننده نفخ معده، افزایش اشتها (عصاره گیاه همراه با سرکه اشتها آور است) و کمک به چاق شدن افراد لاغر، برطرف کردن زخم و لکه ایجاد شده در چشم، مفید برای رفع کم خونی و تسکین انواع قولنج. همچنین از عصاره گیاه برای بیماری زردی نیز استفاده می شود.مرهمی که از جوشاندن گیاه در روغن زیتون یا کنجد حاصل می شود به صورت ضماد برای دردهای روماتیسمی و درد کیسه بیضه موثر و مفید می باشد.مصرف دانه های گیاه برای افزایش نیروی جنسی کاربرد دارد.
برخی این گیاه را نوعی یونجه می دانند چرا که بسیاری از خواص و ویژگی های اسپرس با گیاه یونجه مشابه است. با این حال خواصی هم برای اسپرس بیان می شود که در یونجه وجود ندارد.
- عدم ایجاد نفخ در دام: به همین علت این گیاه برای ایجاد چراگاه مفید است. از گیاه اسپرس برای فراهم آوری چراگاه در اروپا استفاده می شود و باعث بهره وری بیشتر دامداری می شود.
- مقاومت در مقابل آفات: در مقابل آفت‌هایی مانند سرخرطومی ساقه، برگ و ریشه یونجه مقاوم است. در بسیاری از نقاط دنیا از جمله آمریکا به علت حمله شدید این آفات در غرب آمریکا از گیاه اسپرس به عنوان یک گیاه مقاوم استفاده فراوانی میشود و یونجه کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع مقاومت بالای اسپرس باعث شده حتی تولید عسل اسپری از عسل یونجه محتمل تر باشد. در کشورهایی مثل آمریکا عسل اسپرس بسیار پرطرفدار است.
- تقویت کننده خاک: وجود ریشه‌های عمیق در این گیاه باعث شده لایه‌های نفوذناپذیر از بین رفته و به بهبود کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک کمک نماید. همچنین به دلیل داشتن غدد تثبیت ازت، خاک را بارور می‌کند. همچنین گیاه اسپرس به علت داشتن ریشه‌های عمیق و قدرت استقرار بالا، از فرسایش آبی و بادی خاک در شیب‌های تند جلوگیری می‌کند.
- افزایش تولید عسل: گلهای این گیاه برای زنبورها جذابیت داشته و آنها را به سمت خود می‌کشاند، که این امر باعث افزایش تولید عسل برای زنبورداران هر منطقه می شود.
نقاط رشد و پراکنش:
اسپرس به صورت خودرو در دشت ها و بیابان ها رشد می کند.
مبدا اصلی گیاه اسپرس شرق مدیترانه و آسیای شرقی است. اسپرس زراعی در مناطقی مانند جنوب شرقی آسیا، سیبری و دامنه‌های قفقاز مشاهده شده است.
در ایران البرز، شهرستانک، آذربایجان: ارومیه (رضاییه سابق).لرستان رشد می کند و در بعضی نواحی نیز پرورش می یابد.
منابع:
سایت عسلنا (www.asalna.ir)
سایت پارس ناز (www.parsnaz.com)
سایت آیدانا (https://aydana.com/)
جنس Plantago متعلق به خانواده Plantaginaceae داراي دو گونه مهم دارويي Plantago ovata forsk ( بارهنگ تخم مرغی که در همین فعالیت اقتصادی آورده شده است) و Plantago psyllium L است كه در ايران هر دو به نام اسفرزه معروف هستند.
در این بخش ما خصوصیات گونه Plantago psyllium L را بررسی خواهیم کرد.
خصوصیات گیاهشناسی:
گیاه اسفرزه و دو گونه دیگر به نام های .P. ramosa Asch . ،P. indica L و .P. cynops L از نظر درمانی به مصارف مشابه می رسند. مخلوط دانه این گیاهان، در بازرگانی تحت نام Psyllium (اسفرزه) در معرض استفاده قرار می گیرد.
اسفرزه ، گیاهی است از تیره بارهنگ، علفی، یک ساله به ارتفاع ۱۰ تا ۳۵ سانتی متر. از مشخصات آن این است که برگ هایی باریک، دراز، نوک تیز و مجتمع به وضع متقابل با ۳ تایی بر روی ساقه دارد. گل های آن که به وضع مجتمع در کناره برگ های قسمت انتهایی ساقه، به صورت سنبله هایی واقع بر روی پایه بلند ظاهر می گردند، دارای براکته های باریک در قاعده گل آذین هستند. سنبله ها و دم گلها به طول ۹ - ۱ سانتی متر و کرک دار هستند. سنبله گرد یا کشیده به طول ۲- ۰.۵ سانتی متر دارای گلهایی متراکم است. کاسه گل، تخم مرغی -بیضی و قایقی شکل است. گلبرگ های لوب دار، تخم مرغی یا گرد، قلبی شکل یا قایقی شکل است. دانه ها و پوست دانه، اندام دارویی این گیاه را تشکیل می دهد. دانه های آن تخم مرغی و قایقی شکل به رنگ خاکستری مایل به قهوه ای با ته رنگ ملایم صورتی است. اپیدرم موسیلاژی است و در آب متورم می شود و به صورت نیمه شفاف در می آید. زمان جمع آوری دانه های آن مرداد ماه است.
میوه اسفرزه پوشینه، شکوفا، ۲ خانه و محتوی معمولاً یک دانه کوچک ، لغزنده و به رنگ قهوه ای در هر خانه است.
قسمت مورد استفاده:
برگ و مخصوصا دانه آن هاست.
ترکیبات شیمیایی:
قسمت های مختلف گیاه اسفرزه دارای گلوکزیدی به نام اوکوبین (aucubine) و نوعی هیدرات کربن صمغ دار به نام گزیلین (xyline) به فرمول C۳۶H۵۵O۲۹ (طبق بررسی های Tollens) است. غشا دانه هر ۳ گیاه مذکور، لعاب فراوان دارد به طوری که با قرار گرفتن دانه ها در آب، پوسته خارجی آن ها متورم گردیده، پس از پاره شدن، لعاب از آن ها خارج می شود.
در حدود ۳۰ درصد پوشش دانه اسفرزه را، یک ماده جاذب آب تشکیل می دهد که موسیلاژ نامیده می شود، این ماده پس از جذب آب، لعاب می دهد و هر دانه ۱۰ برابر حجم خودش متورم میشود و به شکل لعابی ژلاتینی در می آید. این لعاب به رفع یبوست کمک می کند. دانه های اسفرزه حاوی موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز تولید دگزیلوزان، آرابینوز، د – گالاكتوز، د – گالاکتورونیک اسید می نماید، هم چنین این گیاه دارای روغن، پروتئین و املاح معدنی می باشد.
قسمت های مختلف گیاه اسفرزه دارای گلوکوزیدی بنام اکوبین و نوع هیدرات کربن صمغ دار به نام گزلین و هم دارای لعاب زیاد می باشد. در این گیاه چربی ها ۱۰-۵ درصد شامل اسیدهای چرب غیر اشباع و استرول ها، موسیبلاژها ۱۵-۱۰ درصد شامل گزیلوز، گالاکتورونیک اسیده ارابینوز و رامنوز از عمده ترین مواد تشکیل دهنده می باشند.
خواص دارویی و درمانی:
- از برگ اسفرزه در طب عوام به عنوان التیام دهنده زخم و جراحات استفاده به عمل می آید.
- دانه گیاهان مذکور اثر ملین دارد زیرا پس از جذب آب، تورم حاصل کرده به طور مکانیکی موجبات لينت و سهولت دفع مواد را فراهم می سازد.
- از دانه گیاهان مذکور در رفع یبوست های مقاوم، نزله های مزمن، دیسانتری، اسهال های ساده، درمان بیماری های مختلف ناشی از التهاب کلیه و مثانه و هم چنین در خون آمدن از ریه استفاده به عمل می آید. مقدار مصرف دانه ۵ تا ۱۵ گرم است.
- در استعمال خارج، از لعاب دانه گیاهان مذکور، نوعی کولیر جهت رفع ورم چشم تهیه می گردد و در صنعت از لعاب دانه این گیاهان استفاده های مختلف مخصوصا در تهیه آهار پارچه به عمل می آورند.
- آن را در آب بریزید و بگذارید بماند و دائم به جای آب خوردن از آب آن میل کنید، اگر دائم جرعه جرعه نوشیده شود گرفتگی صدا که از گرمی وحرارت باشد را برطرف می سازد.
نقاط رشد و پراکنش:
به حالت وحشی در نواحی مختلف مدیترانه، شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا از جمله ایران می روید.
گونه اول از ۳ گیاه مذکور در منطقه وسیعی از نواحی شمالی ایران، دشت گرگان، گیلان: بین منجیل و پاچنار (راه قزوین به رشت)، رودبار در ارتفاعات ۳۰۰متری، بين چالوس و رشت. لرستان، کردستان، بختیاری، اصفهان، خوزستان ایلام، پشت کوه، مهران، شوش، فارس: تخت جمشید، لار: بستک. کرمان: نزدیک بم، مسجد سلیمان و گونه دوم در نواحی شمالی ایران، بندر انزلی تا نوشهر مانند چابک سر و بابلسر در ماسه زارهای ساحل دریا می روید.
منابع:
سایت پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (www.sid.ir)
سایت آیدانا (https://aydana.com/)
گیاهی یک ساله، دولپه ای و گلدار با ساقه و برگهای لطیف و اسفناج از خانواده تاج خروسیان است. این گیاه بومی آسیای مرکزی و غرب آسیا است و در ایران هزاران سال پیش کشت شده است. حدود ۱۵۰۰ سال پیش از ایران به چین برده شدو چند صد سال بعد به اروپا وارد شد و خیلی سریع جزء اصلی فرهنگ آشپزی قرار گرفت. اسفناج از سبزیجات برگی بوده و به صورت خام یا پخته شده مصرف میشود. این گیاه تا ۳۰ سانتیمتر رشد کرده و دارای برگ‌هایی با اندازه‌ها و شکل‌هایی مختلف است. در سال ۲۰۱۸ مقدار ۲۶/۳ میلیون تُن اسفناج در دنیا تولید شد و حدود ۹۰ درصد از این میزان در کشور چین تولید شده‌است.یکی از مهمترین دلایلی که اسفناج در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفته است، با دوام بودن آن است. این سبزی می تواند در زمستان در برابر سرما مقام باشد و مانند بهار مفید واقع شود. دو نوع اسفناج وجود دارد که به نام پاییزه و بهاره نامیده میشود. اسفناج بهاره در فصل بهار کاشته میشود و به اسفناج انگلیسی معروف است. نوع پاییزه آن که به خاک بسیار غنی احتیاج دارد در پاییز کاشته میشود. گلهای اسفناج به رنگ سبز کمرنگ می‌باشد. اسفناج چون دارای مواد غذایی فراوانی است کشت آن امروز در تمام نقاط دنیا معمول است.
ترکیبات شیمیایی و ویتامین ها:
این گیاه دارای میزان بالایی از انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی است. هرچند که اسفناج حاوی آهن و کلسیم بالایی است، اما اگزالات موجود در برگهای آن به خصوص در هنگام مصرف به صورت خام، مانع از جذب کلسیم و آهن در دستگاه گوارش انسان میشود. پختن اسفناج باعث کاهش میزان اگزالات شده و هضم و جذب مواد مغذی در بدن به شکل بهتری انجام خواهد شد.این گیاه همچنین حاوی مقدار بسیار بالایی ویتامین K است و به دلیل نقش مهم این ویتامین در فرایند انعقاد خون، به بیماران مصرف کنندهٔ داروهای ضد انعقاد مانند وارفارین توصیه میشود که از مصرف اسفناج خودداری کنند.
اسفناج سرشار از لوتئین و گزانتین است که این کاروتنوئیدها، از بین برنده مولکول‌های بی‌ثباتی به نام رادیکال‌های آزاد در بدن هستند. کاروتنوئیدها در اسفناج و سبزی‌های دارای برگ سبز تیره وجود دارند.
برگ اسفناج غنی ویتامین A ، B۳، C و آهن و پتاسیم می باشد.
برخی خواص دارویی و درمانی:
- برخی مطالعات نشان داده‌اند که کاروتنوئیدهای موجود در اسفناج می‌توانند با سرطان دهان، معده، مری، روده بزرگ، پروستات، حنجره و رحم مقابله کنند.
- یک پیمانه اسفناج حدود ۲۰ درصد فیبر دارد که مانع یبوست است و به هضم غذا کمک می‌کند. فیبر موجود در این سبزی، قند خون را پایین نگه داشته و با ایجاد حس سیری می‌تواند مانع از پرخوری شود.
- ویتامین C و E، بتاکاروتن، منگنز، روی و سلنیوم موجود در اسفناج همگی از آنتی‌اکسیدان‌های قوی برای مقابله با پوکی استخوان، گرفتگی رگ‌ها و فشار خون بالاست.
- اسفناج به دلیل داشتن مقدار قابل توجهی ویتامین B۳ داروی مهمی برای برطرف کردن بیماری پلاگر است. بیماری پلاگر یک نوع بیماری است که بعلت کمبود ویتامین B۳ در بدن تولید می شود و نشانه های آن ضعف بدن، تشنج، اختلال در دستگاه هاضمه و بوجود آمدن لکه های قرمز روی بدن است.
- خنک کننده است و برای پائین آوردن تب مفید است.
- ورم روده کوچک را رفع می کند و برای ورم ریه مفید است.
- اسفناج برای لاغر شدن و وزن کم کردن مفید است.
- اسفناج بدلیل داشتن ماده ای بنام اسپیناسین هضم غذا را تسریع می کند . این ماده باعث تحریک معده و ازدیاد ترشحات آن می شود.
- افزایش ذخایر آهن با مصرف اسفناج ایده مناسبی است به ویژه به این دلیل که در مقایسه با گوشت قرمز منبع شناخته شده ای از آهن است.
- خوردن اسفناج در رفع تشنگی موثر است و از زمان های قدیم برای از بین بردن ورم و درد گلو توصیه شده است.
- برای رفع سرفه های خشک برگ اسفناج را با جو پوست کنده و روغن بادام بپزید و بخورید.
- آش اسفناج با گشنیز برای سردردهایی که ناشی از سوء هاضمه و اختلال دستگاه گوارشی است مفید می باشد و اگر آش اسفناج را با آب لیمو و سماق و یا آب غوره بخورید سردردهای ناشی از اختلال کیسه صفرا را برطرف می کند.
- اسفناج کلسترول خون را پائین می آورد و روده بزرگ را تمیز می کند.
- ترشحات لوزالمعده را افزایش می دهد.
- اسفناح سبزی مفید برای تقویت اعصاب است و رماتیسم و نقرس را درمان می کند.
- برای زیاد کردن شیر در مادران شیرده موثر است.
- سابقاً نوعی شربت از اسفناج تهیه می شد که در معالجه خونریزیها و کم خونی از آن استفاده می کردند.
- مصرف اسفناج می تواند در لطافت پوست نقش بسزایی داشته باشد.
*موارد منع مصرف:
اسفناج به علت داشتن اگزالات برای بیماران مبتلا به ورم مفاصل و سنگ های کلیه و مثانه مناسب نیست ضمنا آنهایی که سرد مزاج هستند باید اسفناج را با ادویه گرم نظیر زنجبیل و هل میل نمایند.
منابع:
سایت ویکی پدیا (https://fa.wikipedia.org/)
سایت بیتوته (www.beytoote.com)
سایت راستینه (https://rastineh.com/)
دانشنامه رشد (http://daneshnameh.roshd.ir/)